Tell el-Murra

Tell el-Murra

  • Nazwa projektu:

    Polska Ekspedycja do Północno–Wschodniej Części Delty Nilu

    Strona projektu:

    www.murra.pl

  • Typ stanowiska:

    osada, cmentarzysko

    Lokalizacja:

    Egipt
    Delta Nilu
    Około 100 km na północny-wschód od Kairu

    Datowanie:

    – Okres Predynastyczny (Kultura Dolnoegipska)
    – Okres Wczesnodynastyczny (I–II dynastia)
    – Stare Państwo (III–VI dynastia)
    – Datowanie bezwzględne: ok. 3500–2200 p.n.e.

Najciekawsze odkrycia:

– odkrycie pozostałości kultury dolnoegipskiej oraz określenie początków osadnictwa w Tell el-Murra na ok. 3500 lat p.n.e.
– odkrycie pozostałości wskazujących na wyjątkowo wysoki wylew Nilu, który najprawdopodobniej zniszczył dużą część osady pod koniec rozwoju kultury dolnoegipskiej
– potwierdzenie występowania przerwy osadniczej w Tell el-Murra (w okresie Naqada IID) pomiędzy schyłkiem kultury dolnoegipskiej, a okresem bezpośrednio poprzedzającym powstanie państwa egipskiego
– uzyskanie danych o architekturze osadniczej (zarówno konstrukcje, jak i materiał archeologiczny) z czasów II i III dynastii), co jest ważne wobec małej liczby przebadanych osad z tego wciąż stosunkowo słabo poznanego okresu
– odsłonięcie instalacji związanych z wypiekiem pieczywa
– stwierdzenie różnic pomiędzy pochówkami czasów I–II dynastii z Tell el-Murra w porównaniu do innych cmentarzysk Delty tego samego okresu.

Historia badań:

Badane w latach:

2008, 2010, co roku do chwili obecnej

Typ badań:

badania powierzchniowe, badania wykopaliskowe

Kierownicy badań:

Mariusz Jucha, Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie (2008- )
Grzegorz Bąk-Pryc, Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie (2013- )

Instytucje współpracujące:

– Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
– Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego

Informacje dodatkowe:

W roku 2008 Polska Ekspedycja Archeologiczna do Północno-Wschodniej części Delty Nilu rozpoczęła prace badawcze w prowincji Ash-Sharqiyyah. Celem badań było zlokalizowanie stanowisk z przełomu IV i III tysiąclecia p.n.e. Występowanie materiału ceramicznego z tego okresu potwierdzono na następujących stanowiskach: Tell el-Murra, Tell Abu el-Halyat, Tell el-Akhdar, Gezira el-Faras oraz prawdopodobnie Minshat Radwan. Spośród nich do dalszych badań wybrane zostało stanowisko Tell el-Murra.

Badania w Tell el-Murra realizowane były w ramach projektów:
– „Osady wschodniej części Delty Nilu w okresach pre- i wczesnodynastycznym i ich rola w rozwoju handlu z Bliskim Wschodem” – projekt finansowany ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (grant nr 2195/B/H03/2009/36, przekazany w toku realizacji do Narodowego Centrum Nauki), okres realizacji 03.07.2009 –02.05.2012.
– „Pomiędzy Południowym Egiptem a Kanaanem. Rozwój i upadek, położonej na szlaku handlowym osady z IV–III tys. p.n.e. w Tell el-Murra” – projekt finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2013/09/B/HS3/03588, okres realizacji 06.02.2014–05.12.2016.

Opis stanowiska i badań:

Stanowisko Tell el-Murra położone jest we wschodniej części Delty Nilu, około 100 km na północny-wschód od Kairu. Tell kryjący pozostałości starożytnej osady oraz cmentarzyska wznosi się na wysokość ok. 3 do 4 m powyżej poziomu otaczających go pól uprawnych /Fig. 1/.

Tell el-Murra było jednym ze stanowisk objętych w latach 2008, 2010–2011 badaniami powierzchniowymi realizowanymi na obszarze wschodniej części Delty Nilu, w prowincji Ash-Sharqiyyah. Wykopaliska potwierdziły występowanie warstw należących do okresu predynastycznego, wczesnodynastycznego oraz Starego Państwa. Historia Tell el-Murra obejmuje więc 1300 lat (ok. 3500–2200 p.n.e.).

Prace sondażowe do 2011 koncentrowały się w trzech częściach tellu: południowo-zachodniej (sondaże S3 oraz S2), północno-wschodniej (sondaż S1) oraz wschodniej (wykop S4). Stanowisko wytypowane zostało do prowadzenia dalszych regularnych badań wykopaliskowych w oparciu o analizę materiału zebranego z powierzchni oraz sondaży, a także wyniki badań geofizycznych oraz odwiertów geologicznych. W oparciu o ceramikę zebraną z powierzchni oraz sondaży (S1, S3, S4) eksplorowanych w latach 2010–2011 możliwe było również wstępne określenie chronologii osady, która istniała od ok. 3500 p.n.e. do ok. 2200 p.n.e. Ustalenia te zostały potwierdzone w toku dalszych badań w latach 2014–2016. Pozwoliły one również na wydzielenie kolejnych etapów wzrostu oraz upadku znaczenia osady.

Najstarsza osada, założona została w okresie predynastycznym, przez ludność należącą do rozwijającej się w północnej części Egiptu kultury dolnoegipskiej. Jej pozostałości przebadane zostały dotychczas w obrębie wykopów S1 (2011) oraz S4 (2016). Badania w roku 2016 roku, potwierdziły również wcześniejsze przypuszczenia, co do przerwy osadniczej w okresie Nagada IID, pomiędzy schyłkiem kultury dolnoegipskiej, a okresem bezpośrednio poprzedzającym powstanie państwa egipskiego.

Do ponownego zasiedlenia stanowiska doszło dopiero pod koniec okresu predynastycznego (tzw. okres protodynastyczny), być może na krótko przed zjednoczeniem. Osada funkcjonowała również w okresie wczesnodynastycznym (I–II dynastia) /Fig. 4/. Jej rozmiary uległy jednak wówczas zmniejszeniu, wraz z przeznaczeniem na cmentarzysko części południowo-zachodniej, zajmowanej dotychczas przez konstrukcje osadnicze (wykop S3). Wśród odsłanianych grobów tego okresu /Fig. 5, 6, 7/, znaczący udział mają pochówki w ceramicznych trumnach /Fig. 8/.

W okresie Starego Państwa (III–VI dynastia), osadnictwo skupiało się również tylko w części wschodniej (wykop S4) oraz północnej (wykop T5 i materiał zebrany z powierzchni tellu) /Fig. 2, 3/. Badania z lat 2013–2016 wykazały, że pomimo prawdopodobnie krótkiego kryzysu oraz zmniejszenia rozmiarów osady, okres wczesnodynastyczny (dynastie I i II), a zwłaszcza pierwsza połowa Starego Państwa (dynastie III i IV) były dla mieszkańców Tell el-Murra czasem pomyślności. Natomiast kolejny okres zmniejszenia znaczenia nastąpił dopiero w drugiej połowie Starego Państwa (dynastie V i VI), na co wskazują odsłonięte w latach 2013–2014 pozostałości osadnicze, bardzo skromne w porównaniu z okresami poprzednimi. Pod koniec tego okresu, w czasach VI dynastii, doszło do całkowitego opuszczenia stanowiska, a dotychczasowe badania nie dostarczyły materiału z późniejszych okresów.

W trakcie badań na osadzie odsłonięto rozbudowane konstrukcje osadnicze (budynki o charakterze mieszkalno-gospodarczym, silosy, jamy zasobowe, miejsca wypieku pieczywa), które dostarczają ważnych danych do poznania architektury egipskiej. Znaleziska ruchome z osady obejmują m.in. liczne żarna, rozcieracze, wkładki sierpowe, szczątki roślinne oraz kości zwierzęce. W świetle zebranych dotychczas danych przyjąć można, że podstawowym źródłem utrzymania mieszkańców Tell el-Murra było rolnictwo, hodowla i rybołówstwo. Obecność produktów importowanych, potwierdza jednocześnie istnienie kontaktów z innymi obszarami.

Badania na cmentarzysku wskazują m.in. na różnice co do pochówków pomiędzy współczesnymi sobie stanowiskami Delty. Dotyczy to zwłaszcza stwierdzonego w Tell el-Murra zwyczaju chowania zmarłych w ceramicznych trumnach, co jest interesujące w świetle całkowitego braku takich trumien na niektórych z sąsiednich cmentarzysk tego samego okresu (np. Tell el-Farcha, Minszat Abu Omar).

Wykopaliska prowadzone obecnie w Tell el-Murra obejmują przede wszystkim część południowo-zachodnią (wykop S3) gdzie odsłaniane są groby z okresu wczesnodynastycznego, a także pozostałości starszej osady oraz część północno-wschodnią (wykop T5) gdzie badane są pozostałości osady funkcjonującej do końca okresu Starego Państwa

Inne materiały na temat misji:
Wydarzenia związane z projektem:

8–30 września 2016 – Wystawa „Archeo Delta”, Photography Exhibition, Bibliotheca Alexandrina, Alexandria; Organizatorzy: BA Alexandria Center for Hellenistic Studies przy współpracy z Ministerstwem Starożytności i Uniwersytetem w Padwie

Rezultaty badań:

Sezon po sezonie – „Newsletter PCMA”:

Konferencja „Polacy nad Nilem”:

Bibliografia projektu:

Zobacz też bibliografię na stronie projektu.

Jucha, M A., Bąk-Pryc, G., Małecka-Drozd, N., Kazimierczak, M. (2018)  Tell el-Murra (Northeastern Nile Delta Survey): research in 2016–2017, Polish Archaeology in the Mediterranean, 27/1, 149–167

Jucha, M A., Bąk-Pryc, G., Małecka-Drozd, N., Kazimierczak, M. (2017). Tell el-Murra (Northeastern Nile Delta Survey): preliminary report on research in 2014–2015, Polish Archaeology in the Mediterranean, 26/1, 135–158.

Jucha, M A., Bąk-Pryc, G. (2017). Settlement and cemetery – new research on the 4th/3rd millennium Nile Delta site at Tell el-Murra In B. Midant-Reynes and Y. Tristant with the collaboration of E.M. Ryan, Egypt at its Origins 5. Proceedings of the Fifth International Conference “Origin of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt” Cairo 13–18 April 2014, (=Orientalia Lovaniensia Analecta 260). (pp. 175–197). Leuven–Paris–Bristol.

Kazimierczak, M. (2017). Settlement pottery from the Old Kingdom Period at Tell el-Murra, Trench T5 In M. Tomorad, J. Popielska-Grzybowska (Eds), Egypt 2015: Perspectives of Research. Proceedings of VIIth European Conference of Egyptologists. Zagreb, Croatia (2–7 June, 2015), (=Archaeopress Egyptology 18), (pp. 175–185). Oxford.

Jucha, M. A, with contributions by Bąk-Pryc, G, Małecka-Drozd, N., Kazimierczak, M., Ownby, M. F., Mądrzyk, K., Pankowska, A., Woźniak & B., Abłamowicz, R. (2016). Polish Excavations at Tell el-Murra in the Nile Delta Preliminary Report 2013–2015, Archeologia, 65, 85–146.

Jucha, M. A. & Bąk-Pryc, G. (2016). Trench S3 – Cemetery. In M.A. Jucha with contributions by G. Bąk-Pryc at al., Polish Excavations at Tell el-Murra in the Nile Delta Preliminary Report 2013–2015, Archeologia, 65, 2014, 88–100.

Małecka-Drozd, N. (2016). Trench T5 – Settlement. In M. A. Jucha with contributions by G. Bąk-Pryc at al., Polish Excavations at Tell el-Murra in the Nile Delta Preliminary Report 2013–2015, Archeologia 65, 2014, 101–113.

Kazimierczak, M. (2016). The Pottery from the Graves – Trench S3. In M.A. Jucha with contributions by G. Bąk-Pryc at al., Polish Excavations at Tell el-Murra in the Nile Delta Preliminary Report 2013–2015, Archeologia 65, 2014, 113–121.

Kazimierczak, M. (2016). The Pottery from the Settlement – Trench T5. In M.A. Jucha with contributions by G. Bąk-Pryc at al., Polish Excavations at Tell el-Murra in the Nile Delta Preliminary Report 2013–2015, Archeologia, 65, 2014, 121–127.

Ownby, M. F. (2016). Petrographic Analysis of the Pottery. In M.A. Jucha with contributions by G. Bąk-Pryc at al., Polish Excavations at Tell el-Murra in the Nile Delta Preliminary Report 2013–2015, Archeologia, 65, 2014, 127–131.

Bąk-Pryc, G. (2016). Stone Vessels. In M. A. Jucha with contributions by G. Bąk-Pryc at al., Polish Excavations at Tell el-Murra in the Nile Delta Preliminary Report 2013–2015, Archeologia, 65, 2014: 131–135.

Mądrzyk, K., Pankowska, A., Woźniak, B. (2016). Anthropological Research. In M.A. Jucha with contributions by G. Bąk-Pryc at al., Polish Excavations at Tell el-Murra in the Nile Delta Preliminary Report 2013–2015, Archeologia, 65, 2014, 135–139.

Abłamowicz, R. (2016). Archaeozoological Research. In M.A. Jucha with contributions by G. Bąk-Pryc at al., Polish Excavations at Tell el-Murra in the Nile Delta Preliminary Report 2013–2015, Archeologia, 65, 2014, 140–143.

Jucha, M. A. (2016). The northeastern part of the Nile Delta during the Naqada III Period. In M.D. Adams (Ed.), B. Midant-Reynes, E. M. Ryan, Y. Tristant (coll.), Proceedings of the Fourth International Conference “Origin of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt”, New York, 26th–30th July 2011, (=Orientalia Lovaniensia Analecta 252), Leuven–Paris–Bristol, CT, 63–76.

Kazimierczak, M. (2016). Potmarks from Tell el-Murra and Tell el-Farkha cemeteries (seasons 2011–2016), Studies in Ancient Art And Civilization, 20, 7–18.

Kazimierczak, M. (2016). The pottery from Early Dynastic cemetery at Tell el-Murra: Seasons 2011–2014. In M. Kajzer, Ł. Miszk & M, Wacławik (Eds.) The Land of Fertility, South-east of the Mediterranean from the beginning of the Bronze Age to the Muslim Conquest (pp. 3–18). Newcastle upon Tyne.

Jucha, M. A. (2015). Tell el-Murra 2008–2015. Excavation of the Nile Delta site from the IVth–IIIrd Millennia BC. Journal of Ancient Egyptian Interconnections, 7.4, 71–74.

Jucha, M. A., Bąk-Pryc, G., Małecka-Drozd, N. (2015). Tell el-Murra (North-Eastern Nile Delta Survey) Seasons 2012–2013, Polish Archaeology in the Mediterranean, 24/1, 199–214

Kazimierczak, M. (2015). Beer jars from Tell el-Murra graves (seasons 2011–2015), Studies in Ancient Art and Civilization, 19, 7–17.

Jucha, M. A., Bąk-Pryc, G., Czarnowicz, M. (2014). Tell el-Murra (Northeastern Nile Delta Survey) Season 2011, Polish Archaeology in the Mediterranean, 23/1, 141–152.

Jucha, M. A. (2014). The Nile Delta since the end of the Lower Egyptian Culture until the beginning of Egyptian State. In M. A. Jucha, J. Dębowska-Ludwin, P. Kołodziejczyk (Eds.), Aegyptus Est Imago Caeli, Studies Presented to Krzysztof M. Ciałowicz on his 60th Birthday (pp. 19–35). Kraków.

Małecka-Drozd, N. (2014). The settlement landscape in the Nile Delta of the third millennium. In M. A. Jucha, J. Dębowska-Ludwin, P. Kołodziejczyk (Eds.), Aegyptus Est Imago Caeli, Studies Presented to Krzysztof M. Ciałowicz on his 60th Birthday (pp. 57–62). Kraków.

Kazimierczak, M. (2014). Naczynia ceramiczne z wczesnodynastycznego cmentarzyska w Tell el-Murra: sezony 2011–2012 (=Medżat: Studia Egiptologiczne II) (pp. 47–67). Warszawa.

Kazimierczak, M. (2014). Pottery from Tell el-Murra Graves. Seasons 2011–2012, Studies in Ancient Art and Civilization, 18, 101–118.

Kazimierczak, M. (2014). Meidum bowls from Tell el-Murra trench T5 (Season 2013). In M. A. Jucha, J. Dębowska-Ludwin & P. Kołodziejczyk (Eds.), Aegyptus est Imago Caeli. Studies Presented to Krzysztof M. Ciałowicz on His 60th Birthday (pp. 161–167). Kraków.

Jucha, M. A., Błaszczyk, K., Buszek, A. & Pryc, G. (2013). Tell el-Murra (Northeastern Nile Delta Survey). Season 2010, Polish Archaeology in the Mediterranean, 22, 105–120.

Jucha, M. A. (2013). Tell el-Murra – results of survey and prospects for research, Studies in Ancient Art and Civilization, 17, 53–66.

Jucha, M. A. (2012). Naqada III-Old Kingdom pottery in the Nile Delta: a view from Tell el-Akhdar, Studies in Ancient Art and Civilization, 16, 49–60.

Jucha, M. A. (2011). Tell Abu el-Halyat. The new Naqada III – Old Kingdom (?) site in the North Eastern Nile Delta, Studies in Ancient Art and Civilization, 15, 65–76.

Jucha, M. A. & Buszek, A. (2011). Tell el-Murra (North-Eastern Nile Delta Survey). Season 2008, Polish Archaeology in the Mediterranean, 20, 177–182.

Jucha, M. A. (2011). The Polish archaeological survey in the north-eastern part of the Nile Delta (season 2010) – the pottery from Tell el-Murra and Tell Abu el-Halyat, Recherches Archeologiques, Nouvelle Serie, 3, 179–194.

Jucha, M. A. (2010). Tell el-Murra. The Predynastic – Old Kingdom site in the North-Eastern Nile Delta. Folia Orientalia, XLVII, 379–390.

Jucha, M. A. (2010). Tell el-Murra. The Polish Archaeological Survey in Ash-Sharqiyyah Governorate (Egypt, the Nile Delta), Recherches Archéologiques. Nouvelle Serie, 2, 229–237.

Jucha, M. A. (2009). The North-Eastern Part of the Nile Delta – Research Perspectives. Polish Archeological Survey in the Ash-Sharqiyyah Governorate. In J. Popielska-Grzybowska & J. Iwaszczuk, Proceedings of the Fifth Central European Conference of Egyptologists. Egypt 2009: Perspectives of Research, Pułtusk 22-24 June 2009, (=Acta Archaeologica Pultuskiensia, vol. II) (pp. 83–88, Fig. 33–41). Pułtusk.

Galeria: