Berenike
Berenike, Barnis (nazwy współczesne)
Berenike (Βερενίκη), Berenike Troglodytica (nazwa grecka)
Berenice (łacińska, używana szczególnie po angielsku i w odniesieniu do miasta rzymskiego)
-
Nazwa projektu:
The Berenike Project
Polsko-amerykańska misja archeologiczna w Berenike
مشروع برنيسLogo projektu:
Strona i media społecznościowe:
-
Typ stanowiska:
Osadnicze – miasto portowe, nekropola
Lokalizacja:
Egipt
Wybrzeże Morza Czerwonego
Pustynia WschodniaDatowanie:
– okres hellenistyczny (połowa III wiek p.n.e.–I wiek p.n.e.)
– okres wczesno rzymski-rzymski (I–III wiek n.e.)
– okres późnorzymski/późnoantyczny (późny IV wiek p.n.e.–poł. VI wieku n.e.)
Najciekawsze odkrycia:
– hellenistyczne fortyfikacje (fort i mury obronne miasta)
– hellenistyczne podziemia (zbiorniki na wodę, tunel)
– kilka budynków świątynnych i kościół
– ośmiokilogramowa ofiara z czarnego pieprzu w indyjskich dzbanach znaleziona przy Wielkiej Świątyni – znalezisko, które udowodniło kontakty Afryki Wschodniej z Indiami
– zbiór tekstów na papirusach i ostrakonach
– 11 poświadczonych języków i pism
– doskonale zachowane materiały organiczne (skóry, tkaniny z Chin i Indii, żagle); botaniczne: ryż, sezam, lotosy, irysy, kadzidło, mirra, kokosy, drewno tekowe
– pozostałości desek statków oraz lin żeglarskich w zatoce portowej. Jedyny znany z wykopalisk fragment z kadłuba wczesnorzymskiego statku pływającego po Morzu Czerwonym
– ząb trzonowy słonia – dowód na obecność słoni w Berenike
– stela upamiętniająca wyprawę do krainy Puntu, datowana na Średnie Państwo – znalezisko być może przesuwające początki Berenike do okresu faraońskiego
– cmentarzysko kotów, psów i małpek
Historia badań:
Badane przez misję CAŚ UW w latach:
2008–
Typ badań:
badania wykopaliskowe, prospekcja nieinwazyjna
Kierownicy badań:
Projekt amerykańsko-polski:
Steven S. Sidebotham, Uniwersytet Delaware, USA (2008– )
Iwona Zych, Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW (2008–2020)
Mariusz Gwiazda, Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW (2020–2025)
Emilia Smagur, Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW (2025–)
Instytucje współpracujące:
– Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego
– Uniwersytet Delaware, USA
– Egipska Służba Starożytności
Informacje dodatkowe:
Amerykańsko–polskie wykopaliska prowadzone są od roku 2008 jako kontynuacja badań wcześniejszego projektu amerykańsko–holenderskiego prowadzonego w latach 1994–2001 pod kierunkiem S.E. Sidebothama oraz W.Z. Wendricha. Badania nieinwazyjne zostały przeprowadzone pod kierownictwem Tomasza Herbicha (Instytut Archeologii i Etnologii PAN). Ich zasięg obejmuje praktycznie całą powierzchnię stanowiska, jest to zaledwie piąte stanowisko archeologiczne w Egipcie mające (prawie) pełną mapę magnetyczną.
W ramach badań The Berenike Project prowadzone są badania z grantów:
– Iwona Zych; NCN – PRELUDIUM 7: 2014/13/N/HS3/04400; „Wierzenia i praktyki religijne w „Ziemi Czerwonej”: zespoły budowli sakralnych i obiekty kultowe z miasta portowego Berenike jako odzwierciedlenie religijności mieszkańców egipskiego wybrzeża Morza Czerwonego i Pustyni Wschodniej w okresie od III w. p.n.e. po wczesny VI w n.e.”
– Marek Woźniak: NCN – PRELUDIUM 9: 2015/17/N/HS3/00163; „Charakter i funkcjonowanie hellenistycznego Berenike, ośrodka portowego nad Morzem Czerwonym, oraz jego ewolucja od bazy wojskowej do międzynarodowego emporium”
– dr Marta Osypińska: NCN – OPUS 12: 2016/21/N/HS3/00040; „Afryka-Europa-Azja: znaczenie międzykontynentalnego handlu w okresie rzymskim dla historii zwierząt hodowlanych. Nowe dane archeozoologiczne z czerwonomorskiego portu Berenike (Egipt)”
Opis stanowiska i badań:
Berenike ufundowana została w III wieku p.n.e. przez Ptolemeusza II. Król chcąc mieć stały dostęp do afrykańskich słoni, używanych w bitwach oraz rozmiłowany w egzotycznych towarach i zwierzętach wybrał to dalekie miejsce by założyć tutaj fortecę i port. Stanowisko położone jest na wąskim odcinku egipskiej Pustyni Wschodniej, pomiędzy wysokim pasmem Gór Morza Czerwonego i samym Morzem Czerwonym.
W czasach ptolemejskich Berenike była silnie ufortyfikowaną placówką, w której stacjonowali żołnierze odpowiedzialni za transport słoni. Zwierzęta przypływały do Berenike, odpoczywały jakiś czas w specjalnie przygotowanych zagrodach a następnie szlakiem lądowym gnane były do Doliny Nilu i na północ do Aleksandrii. Pierwsze hellenistyczne znaleziska w Berenike dokumentowane były jeszcze pod koniec lat 90. XX. wieku.
Przełom nastąpił gdy pod kierownictwem T. Herbicha wykonano mapę magnetyczną zachodniej części stanowiska. Mapa ukazała pozostałości monumentalnych zabudowań fortowych , które od 2012 bada przede wszystkim Marek Woźniak. Do dziś odsłonięto pozostałości wieży fortowej, fragment murów obronnych oraz bramy wraz z podziemnym kompleksem. Wyniki badań archeologicznych nad hellenistyczną Berenike to ogromne zaskoczenie nawet dla samych naukowców. Zaskakuje przede wszystkim skala i rozległość ptolemejskich budowli, o których nie wspominały nawet teksty starożytnych historyków.
Berenike w okresie wczesnorzymskim to przede wszystkim imperialny port, faktoria, do której przybywały statki wypełnione towarami z Arabii Południowej i Indii. Ten aspekt Berenike to przede wszystkim domena amerykańsko-polskiego projektu. Rozległe i intensywne badania zainicjowane przez Iwonę Zych na terenie południowej, portowej zatoki odsłoniły zabudowania warsztatowe, pozostałości desek statków, lin, cum a także tzw. portowy temenos z dwiema budowlami o charakterze najprawdopodobniej świątynnym – Lotus Temple i Square Feature.
Wczesnorzymska Berenike to tętniące życiem miasto na pustyni, w którym powstawały największe fortuny tamtych czasów. Badania archeologiczne odsłoniły pozostałości luksusowych towarów, drogocennych szkieł, brązowych figurek, ostrakonów, papirusów. Jednym z najciekawszych odkryć z tego okresu jest cmentarzysko psów, kotów i małpek – ewidentnie nekropola domowych pupili, pochowanych z wielką pieczołowitością. Niektóre zwierzęta pochowane zostały z ozdobnymi obrożami, dekorowanymi paciorkami.
Ostanie 250 lat funkcjonowania miasta to dalszy ciąg wymiany towarów z Indiami i Arabią. Zmienił się charakter miasta, które według najnowszych ustaleń musiało znajdować się pod kontrolą mieszkańców Pustyni Wschodniej, Blemmiów. Charakterystyczna architektura z ciętego koralowca, sporo ponownie używanych elementów, tkaniny z Indii, żagle, paciorki z Azji. Wciąż bogata Berenike powoli popadała jednak w zapomnienie. Nie znamy dokładnych przyczyn takiej sytuacji, być może wpływ na taki stan rzeczy miały uwarunkowania polityczne w rejonie Morza Czerwonego wraz z niekorzystnymi warunkami klimatycznymi nieprzyjaznej Pustyni Wschodniej i zamulania portu. Ostatnia historyczna wzmianka o Berenike to rok 523 n.e. – niedługo po tej dacie miasto zostało opuszczone i przysypane piaskami pustyni, zachowując dla badaczy całe swoje bogactwo.
W 2022 roku projekt „Kulturowe, demograficzne i biologiczne profile postrzymskich (IV–VI w. n.e.) mieszkańców portu w Berenike (Egipt), na podstawie nieinwazyjnych, wykopaliskowych i bioarcheologicznych badań dwóch miejskich nekropolii” uzyskał dofinansowanie ze strony Narodowego Centrum Nauki w programie Sonata 17, (nr. grantu 2021/43/D/HS3/00248).
W 2022 roku projekt „Virtual tour and 3D presentation of inaccessible heritage of the Berenike Red Sea port” uzyskał dofinansowanie ze strony Honor Frost Foundation.
Galeria:
-
-
1. Fieldwork in one of the trenches on the northern outpost / Prace w jednym z wykopów w północnej części stanowiska (fot. I. Zych) -
2. Team members protecting some fragile wood from the sun and wind, for the final photo shoot / Członkowie misji osłaniają delikatny obiekt drewniany od słońca i wiatru przed wykonaniem zdjęcia (fot. I. Zych) -
3. The sealine view / Widok na linię morza (fot. I. Zych) -
4. The cityscape of Berenike today. On the horizon, the excavation of the Berenike Temple in progress / Berenike dzisiaj. Na horyzoncie widać prace wykopaliskowe w świątyni (fot. I. Zych) -
5. Recording bags of finds before transport to the Project’s registry / Rejestrowanie worków z zabytkami przed przewiezieniem do magazynu (fot. I. Zych) -
6. Śniadanie / Breakfast (fot. I. Zych) -
7. Clearing the courtyard of the Berenike Temple / Odsłanianie dziedzińca świątyni (fot. I. Zych) -
8. Clearing the Berenike Temple. In the background, the lagoon, separated from the Red Sea by a narrow spit of land / Prace w świątyni. W tle zatoka, oddzielona od Morza Czerwonego wąską mierzeją (fot. I. Zych) -
9. The holes in the pavement of this temple chamber permitted a look at the foundations of the Roman-age podium on which the building stood / Otwory w posadzce świątyni odsłaniają fundamenty rzymskiego podium, na którym stał budynek (fot. I. Zych) -
10. Studying hieroglyphic texts in the field / Odczytywanie inskrypcji hieroglificznej w terenie (fot. I. Zych) -
11. TS measurements in the Berenike temple trenches / Pomiary wykopów w świątyni za pomocą Total Station (fot. I. Zych) -
12. Washed pottery drying in the sun / Umyta ceramika schnie na słońcu (fot. I. Zych) -
13. The archaeozoologist (at bottom) inspecting a pit full of animal skeletons / Archeozoolog, Marta Osypińska (na dole) bada jamę wypełnioną kośćmi zwierzęcymi (fot. I. Zych) -
14. Two cat burials in the animal cemetery trench / Dwa pochówki kotów w wykopie na cmentarzysku zwierząt (fot. I. Zych) -
15. Field lab of the archaeozoologist: trays of individual cat, dog and monkey burials from the animal cemetery / Terenowe laboratorium archeozoologa: wydzielone materiały z pochówków kotów, psów i małp z cmentarzyska zwierząt (fot. I. Zych) -
16. Naturally mummified cat from the animal burial ground in Berenike / Naturalnie zmumifikowany kot z pochówku na cmentarzysku zwierząt (fot. M. Osypińska) -
17. The animal cemetery with a great view of the Eastern Mountains. The dighouse and the Project camp seen in the distance / Cmentarzysko zwierząt z widokiem na Góry Wschodnie. W oddali dom wykopaliskowy i obóz misji (fot. I. Zych)
