Podczas rozpoczętego niedawno kolejnego sezonu wykopalisk w Tell el-Farcha, Polska Ekspedycja Archeologiczna do Wschodniej Delty Nilu, kierowana przez prof. Krzysztofa Ciałowicza z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz dra Marka Chłodnickiego z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, odkryła zespół ponad sześćdziesięciu przedmiotów z okresu panowania pierwszych władców Egiptu (ok. 3000 p.n.e.). Depozyt odkryty przez archeologów z Krakowa i Poznania jest prawdopodobnie kolejnym dowodem na funkcjonowanie w tym miejscu w początkach egipskiej państwowości centrum kultowego, którego fragmenty odsłonięto już w latach poprzednich.Tym razem mamy do czynienia nie tylko z potwierdzeniem ważnej roli tego miejsca, ale także z prawdziwymi dziełami sztuki.
W skład depozytu wchodzą głównie figurki zwierząt i ludzi a także plakietki, pieczęcie cylindryczne, modele narzędzi i miniaturki naczyń. Większość przedmiotów wykonana jest z niezwykle cennej w starożytności kości słoniowej, a także z kamienia i metalu. Niektóre z przedmiotów to prawdziwe dzieła sztuki. Figurki przedstawiające ludzi to jedne z najpiękniejszych i najprecyzyjniej wykonanych zabytków pochodzących z tego okresu. Do tej pory podobne znaleziska znane były niemal wyłącznie z terenów Górnego Egiptu uważanych za matecznik egipskiej cywilizacji. Niezwykłymi znaleziskami są także dekoracyjne elementy w formie kober-ureuszy kojarzonych z symboliką władzy królewskiej.Prawdziwą sensacją stało się odkrycie kolejnego depozytu składającego się z dwóch około półmetrowej wysokości złotych figurek stojących mężczyzn oraz rytualnych noży krzemiennych datowanych na okres przed powstaniem zjednoczonego państwa egipskiego (ok. 3100 p.n.e.). Są to najstarsze jak dotąd znane z terenów Egiptu przedmioty tego typu, zaś precyzja ich wykonania jest tak duża, iż można przypuszczać, że przedstawiono w ten sposób nieznanego z imienia władcę. Byłby to dowód na wcześniejsze niż dotąd sądzono powstanie egipskiej monarchii i istotną rolę Delty Nilu w procesie jej kształtowania. Wykonane z najdrobniejszymi szczegółami (rysy twarzy, oczy, paznokcie) ze złotej blachy, udekorowane sznurami paciorków z muszli i karneolu postacie stanowiły zapewne własność arystokraty lub jednej z pierwszych egipskich świątyń. Odkrycie to może zmienić nasze spojrzenie na wydarzenia stojące u początków państwa faraonów.
Obecność tak pięknie wykonanych przedmiotów w Delcie Nilu świadczy o dużo większej niż dotychczas sądzono pozycji tego rolniczego regionu w strukturze wczesnoegipskiej monarchii oraz istnieniu w tym miejscu długiej tradycji rzemieślniczej i artystycznej. Wiele z przedmiotów – figurki zwierząt, niektóre przedstawienia ludzi – mogą być ważnym przyczynkiem do poznania egipskich wierzeń w czasach pierwszych faraonów i określenia, które z dobrze znanych z późniejszych okresów bóstw i kultów narodziły się w Delcie Nilu.W ostatnich dniach natrafiono także na dwa nienaruszone grobowce z okresu panowania I dynastii. Rozpoczęto prace w jednym z nich natrafiając już na początku na dużą liczbę naczyń ceramicznych i kamiennych złożonych wraz z pochowanym arystokratą. Badania potrwają jeszcze kilka tygodni.
Prace polskich archeologów na Stanowisku Tell el-Farcha położonym w północno-wschodniej Delcie Nilu prowadzone są od 1998 roku we współpracy z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Do tej pory miejsce to przyniosło odkrycie najstarszego egipskiego centrum browarniczego, rezydencji z okresu przed faraońskiego oraz świątyni i cmentarzyska z okresu panowania I dynastii. Badania te uznawane są obecnie za jedne z najważniejszych prowadzonych w Egipcie, rzucają bowiem światło na jedną z największych zagadek współczesnej archeologii dotyczącą powstania państwa faraonów.