Wraz z najnowszym tomem naszego czasopisma Polish Archaeology in the Mediterranean wprowadzamy Special Studies, osobny fascykuł z artykułami powiązanymi tematycznie. Pierwszy z nich to Beyond Ornamentation. Jewelry as an Aspect of Material Culture in the Ancient Near East pod redakcją Zuzanny Wygnańskiej i Amira Golaniego.
Ozdoby osobiste, te dawne i te dzisiejsze, postrzegane są najczęściej jako przedmioty dekoracyjne, służące jedynie upiększaniu stroju lub ciała. Niniejsza książka przeczy temu uproszczeniu pokazując, że biżuteria niesie również wyraźny przekaz informujący o statusie społecznym i majątkowym, płci, tożsamości etnicznej lub wierzeniach użytkowników ozdób.
Rozważania dotyczące funkcji i znaczenia ozdób osobistych podjęte zostały w 12 artykułach, które przedstawiają ten temat z perspektywy prahistorii i starożytności – od VI po I tysiąclecie p.n.e., na terenach od Egiptu, poprzez Bliski Wschód, Zatokę Perską aż po Kaukaz. Autorzy wywodzący się z kilku ośrodków naukowych z całego świata analizują różnorodne aspekty biżuterii zwracając szczególną uwagę na kontekst znalezisk. Takie ujęcie pozwala zrozumieć, kto i dlaczego używał biżuterii i pokazuje, jak wiele ważnych informacji o funkcjonowaniu dawnych społeczeństw może przynieść studium ozdób osobistych.
Opublikowane artykuły są w większości efektem warsztatów pod tym samym tytułem zorganizowanych przez redaktorów niniejszego tomu podczas VIII Międzynarodowego Kongresu Archeologii Bliskiego Wschodu (8 ICAANE), który odbył się na Uniwersytecie Warszawskim w 2012 roku.
Artykuł autorstwa Ilii Heita poświęcony produkcji paciorków muszlowych w neolitycznej osadzie na równinie Mil w Azerbejdżanie przynosi informacje na temat rozwoju technologii, a także znaczących przemian w ekonomii i organizacji społecznej w VI tysiącleciu p.n.e. Muszle, z których wyrabiano ozdoby były specjalnie importowane z regionu nadkaspijskiego, pomimo lokalnej dostępności innych atrakcyjnych surowców. Miejscowa społeczność musiała zorganizować logistykę pozyskiwania surowca oraz wyspecjalizować się w jego ich obróbce. Artykuł dotyka więc także kwestii specjalizacji w rzemiośle o charakterze pozaużytkowym.
Studium Maartena Horna dotyczące amuletu w kształcie hipopotama znalezionego w grobie na jednym z predynastycznych stanowisk egipskich pokazuje, że może on być świadectwem międzykulturowego przekazywania idei w Egipcie w V–IV tysiącleciu p.n.e. Idea ta związana była z wiarą w magiczne i życiodajne właściwości malachitowego proszku, przypuszczalnie przechowywanego w naczyniach w formie hipopotama, prawdopodobnie również obdarzanych apotropaicznymi mocami. Wnioski autora rzucają zatem światło na duchowe życie mieszkańców predynastycznego Egiptu.
Z kolei rozważania Amira Golaniego nad zastosowaniem w produkcji ozdób konkretnych materiałów, jak np. muszle porcelanek, ukazują ich wyjątkowe, kultowe znaczenie, które było przekazywane między kulturami i pokoleniami. W przypadku tych muszli mamy też do czynienia z kontynuacją produkcji ozdb po dzień dzisiejszy, pomimo że zatracono pierwotny sens ich użycia.
Uważne zbadanie kontekstu występowania diademów w Mezopotamii w III tysiącleciu p.n.e. w artykule Zuzanny Wygnańskiej doprowadziło do wniosku, że diademy nie zdobiły jedynie głów przedstawicieli elit, ale najprawdopodobniej stanowią ślad udziału zwykłych śmiertelników w rytuałach przejścia lub w ceremoniach o kluczowym znaczeniu związanych ze zmianą statusu osobistego, jak na przykład wejście w związek małżeński lub przystąpienie do stanu kapłańskiego.
Dariusz Szeląg zbadał ślady praktyk rytualnych stosowanych w III tysiącleciu p.n.e. przez społeczność niewielkiej osady na stanowisku Tell Rad Shaqrah w Syrii przeprowadzając analizę zespołu ozdób zoomorficznych znajdowanych w pochówkach dziecięcych.
Zmiany w zespołach ozdób odzwierciedlają przemianę kulturową między chalkolitem i początkiem wczesnego okresu epoki brązu w południowym Kaukazie. Eleonora Carminati w swoim studium biżuterii z tego okresu dowodzi wprowadzenia innowacyjnych technologii, jak również nowych materiałów na początku epoki brązu. Z drugiej strony zauważa ciągłość niektórych form, co wskazuje z kolei na istnienie powiązania między następującymi po sobie kulturami archeologicznymi.
Biżuteria jest ukazana jako odzwierciedlenie międzykulturowych kontaktów w artykule Magdy Pieniążek i Ekin Kozal poruszającym temat związków między Anatolią, Egeą i Mezopotamią w II tysiącleciu p.n.e.. Autorki pokazują jak czynniki, takie jak odległość od morskich szlaków handlowych oraz sytuacja polityczna, które miały wpływ na dostęp do surowców w poszczególnych obszarach, rzutowały na zróżnicowanie repertuaru ozdób osobistych na anatolijskich stanowiskach na wybrzeżu oraz na zachodzie kraju.
Temat biżuterii jako odzwierciedlenia powiązań o charakterze handlowym został podjęty przez Ann Andersson w jej studium ozdób znalezionych w warstwach osadniczych z przełomu III i II tysiąclecia p.n.e. na kuwejckiej wyspie Fajlaka, jak również przez Rebekę Ingram, która omawia olbrzymią kolekcję paciorków szklanych i fajansowych stanowiących ładunek datowanego na XIV wiek p.n.e. słynnego wraku z Uluburun znalezionego u wybrzeży Turcji.
Ozdoby osobiste są interpretowane jako element konstrukcji tożsamości kulturowej, grupowej lub etnicznej w dwóch kolejnych artykułach: Josephine Verduci prowadzącej rozważania na temat identyfikacji biżuterii, która mogła być charakterystyczna dla Filistynów w południowym Lewancie oraz w artykule Amira Golaniego na temat ozdób osobistych, które mogły być znakiem rozpoznawczym biblijnych Izraelitów w okresie żelaza.
Studium autorstwa Megan Cifarelli pokazuje zaś, jak około 800 roku p.n.e. użyto ozdób osobistych do wykreowania tożsamości elity irańskiego ośrodka Hasanlu, odwołującej się silnie do symboliki militarnej.
Red. Amir Golani, Zuzanna Wygnańska, Beyond Ornamentation. Jewelry as an Aspect of Material Culture in the Ancient Near East (=Polish Archaeology in the Mediterranean 23/2), Warszawa, 2014