Uroczyste otwarcie Polskiego Ośrodka Archeologicznego w Chartumie

To nowa placówka Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW, dopiero drugi tego typu instytut naukowy w Chartumie, a zarazem drugi polski ośrodek naukowy w Afryce i na Bliskim Wschodzie (po Stacji Badawczej CAŚ UW w Kairze).

Gospodarzami inauguracji ze strony sudańskiej byli Mohamed Abou Zaid Mustafa Minister Turystyki, Starożytności i Przyrody Sudanu, oraz dr Abdelrahman Ali Mohamed Dyrektor National Corporation for Antiquities and Museums. W imieniu strony polskiej na uroczystość zapraszali Michał Murkociński, ambasador RP w Kairze, Chartumie i Erytrei oraz prof. Marcin Pałys, Rektor UW.

W uroczystościach, które odbyły się na terenie Muzeum Narodowego w Chartumie, wzięli również udział przedstawiciele Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego RP, wiceminister dr hab. Sebastian Skuza oraz Dyrektor Generalna, dr Anna Budzanowska. Delegacji towarzyszył również dyrektor CAŚ UW, prof. Tomasz Waliszewski i dyrektor Stacji Badawczej CAŚ UW w Kairze, dr Artur Obłuski.

Goście gali Muzeum Narodowym w Chartumie mieli okazję wysłuchać wykładu dr. hab. Stefana Jakobielskiego pt. „Historia polskiej Nubiologii”. Dr hab. Jakobielski to jeden z nestorów polskiej Nubiologii, uczestnik pionierskich badań w Faras, a następnie przez cztery dziesięciolecia stał na czele misji CAŚ UW w Starej Dongoli; jest pracownikiem Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN. Gośćmi gali byli licznie zgromadzeni przedstawiciele środowiska naukowego Chartumu, w tym członkowie polskich i zagranicznych misji wykopaliskowych, a także przedstawiciele korpusu dyplomatycznego w Chartumie.

Podczas uroczystości Rektor UW uhonorował innego zasłużonego Nubiologa, prof. Włodzimierza Godlewskiego, dyplomem uznania w imieniu władz UW oraz badaczy skupionych wokół CAŚ UW.

Rokrocznie w Sudanie pracuje kilka misji archeologicznych pod auspicjami CAŚ UW oraz z innych polskich ośrodków naukowych, w których uczestniczy ok. 100 osób. Polski Ośrodek Archeologiczny CAŚ UW będzie wspierał ich działania i wspomagał ich prace – zarówno od strony organizacyjnej, jak i naukowej. Na czele placówki stoi dr hab. Mahmoud El-Tayeb, wieloletni pracownik CAŚ UW, kierownik badań w El-Zuma, El-Detti i Tanqasi (Early Makuria Research Project).

Ośrodek powstaje dzięki współpracy z Fundacją Ochrony Zabytków z Gdańska, która jest od wielu lat zaangażowana m.in. we wspieranie badań w Sudanie. Dzięki udostępnionym przez Fundację pomieszczeniom Centrum będzie dysponować przestrzenią biurową w gmachu NCAM, tuż przy Muzeum Narodowym. Będzie to ułatwiać studia nad zabytkami znajdującymi się w muzeum. Do dyspozycji Centrum będzie też dom w dzielnicy Omdurman, w którym będą zatrzymywać się polskie misje, stypendyści i naukowcy pracujący w Sudanie.

W najbliższych latach ten kierunek badawczy będzie jednym z najważniejszych w programie CAŚ UW za sprawą grantu przyznanego w 2017 roku przez Europejską Radę ds. Badań (ERC) dr. Arturowi Obłuskiemu. W trakcie pięcioletniego programu będzie on realizował swój projekt „UMMA – Urban Metamorphosis of the community of a Medieval African capital city” zakładający nowe intensywne badania na terenie Dongoli.

Polskie badania archeologiczne w Sudanie

Historia badań Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW na terenie Sudanu sięga połowy XX. wieku i rozpoczyna się wraz z tzw. pierwszą Akcją Nubijską, prowadzoną z ramienia UNESCO. Polscy archeolodzy pod kierunkiem prof. Kazimierza Michałowskiego włączyli się do niej jako jedni z pierwszych, wnosząc znaczący wkład w ratowanie dziedzictwa starożytnej Nubii przed zalaniem wodami Nilu po budowie tamy w Asuanie. To wtedy, w latach 1961–1964 misja prof. Michałowskiego odkryła słynną wczesnochrześcijańską katedrę w Faras, której malowidła trafiły do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Muzeum Narodowego w Chartumie.

Po zakończeniu prac ratunkowych w Faras prof. Michałowski otrzymał koncesję na prowadzenie badań na terenie Dongoli, stolicy Królestwa Makurii. Wykopaliska CAŚ UW trwają tu do dziś. Prace rozpoczął architekt Antoni Ostrasz, a następnie przez 40 lat kierowali nimi dr hab. Stefan Jakobielski i prof. Włodzimierz Godlewski. W obrębie stanowiska znajduje się miasto wraz z fortyfikacjami, gęsto zabudowaną cytadelą, tzw. salą tronową (przebudowaną z czasem na meczet) oraz centrum eklezjastycznym, w tym czterema katedrami i tzw. Kościołem Krzyżowym, największą budowlą sakralną w Makurii. Na terenie miasta mieściły się także warsztaty produkcji ceramiki oraz piece do wytopu żelaza. Do najcenniejszych obiektów należą malowidła ścienne datowane od VI do XIV wieku n.e. W 2017 roku na badania w Dongoli przyznany został prestiżowy grant Europejskiej Rady ds. Badań (ERC) dla dr. Artura Obłuskiego na projekt „UMMA: Urban metamorphosis of the community of a medieval African capital city”.

Dr hab. Mahmoud el-Tayeb z CAŚ UW, prowadzi wykopaliska na stanowiskach El-Zuma (od 2005 roku) i El-Detti (od 2014) gdzie bada cmentarzyska tumulusowe w ramach Early Makuria Research Project. Cmentarzysko w El-Zuma zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO w ramach programu ochrony rejonu Dżabal Barkal oraz zespoły regionu Napata. W ramach prac misji podjęte zostały tam m.in. prace zabezpieczające, których celem jest przygotowanie stanowiska do udostępnienia zwiedzającym.

W 1998 roku dr hab. Bogdan Żurawski z IKŚiO PAN (wówczas ZAŚ PAN), na czele misji CAŚ UW, rozpoczął dokumentację (zdjęcia lotnicze), a następnie badania archeologiczne i prace konserwatorskie w Banganarti. Była to część jego projektu badawczego Southern Dongola Reach Survey obejmującego pełne badanie powierzchniowe Doliny Nilu w starożytnej Nubii w górę rzeki od III katarakty nilowej. Centralną część stanowiska Banganarti zajmuje kom (sztuczne wzgórze z ruin), gdzie odsłonięte zostały pozostałości kościoła pod wezwaniem Archanioła Rafała oraz otaczającej go gęsto zabudowanej ufortyfikowanej osady. Od 2008 roku prof. Żurawski prowadzi także wykopaliska w Selib, gdzie funkcjonowała osada meroicka, a także założenie o cechach obronnych, z kościołem i kaplicą oraz sakiją, czyli kołem wodnym z VII/VIII wieku – w miejscu którego powstaje obecnie muzeum.

Najmłodszym projektem wykopaliskowym CAŚ UW (od 2012 roku) na terenie Sudanu są badania w Ghazali, jednym z najlepiej zachowanych stanowisk archeologicznych w tym kraju. Znajduje się tu średniowieczny klasztor, funkcjonujący między VII a XIII wiekiem. Projektem badań i przygotowania tego stanowiska dla zwiedzających kieruje dr Artur Obłuski.

W ostatnich latach sudańskie misje CAŚ UW finansowane były między innymi z grantu Nubian Archaeological Development Organization Qatar-Sudan Archaeological Project (QSAP).

Poza badaniami wykopaliskowymi w polskich ośrodkach toczą się także inne prace naukowe związane z odkryciami z terenu Sudanu. Badania epigraficzne nad tekstami z nubijskich klasztorów chrześcijańskich (np. Zakładu Papirologii Instytutu Archeologii UW), a także ikonograficzne i ikonologiczne opracowania ich dekoracji malarskiej prowadzone przez uczonych związanych m.in. z Muzeum Narodowym w Warszawie, Uniwersytetem Warszawskim, Polską Akademią Nauk i Uniwersytetem Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Do tego dochodzą liczne studia nad kulturą materialną, takie jak analizy ozdób osobistych, tkanin, badania ceramologiczne i antropologiczne.

W Sudanie pracują także polskie misje archeologiczne z innych placówek naukowych. W początkach badań w Sudanie ważną rolę odegrało Muzeum Archeologiczne w Poznaniu badając przez wiele lat neolityczne stanowisko w Kadero. Muzeum Archeologiczne Miasta Gdańsk od 1993 roku prowadzi prospekcje terenowe oraz wykopaliska, m. in. w rejonie IV katarakty na Nilu, a także badania powierzchniowe i sondażowe na terenie Pustyni Bayuda.

Z ramienia IAE PAN, w ramach grantów finansowanych przez NCN, odbyły się badania na stanowisku Khor Shambat, opracowanie materiałów z tego i dawniej badanych stanowisk, działa także misja w rejonie osady Bir Nurayet, gdzie przebadano ogromny kompleks sztuki naskalnej. Trwają też badania w ramach interdyscyplinarnego projektu badań prehistorycznych „Paleo Affad”.

Dr hab. Mahmoud El-Tayeb

Mahmoud el-Tayeb – archeolog i nubiolog, od 35 lat kieruje projektami badawczymi na terenie Sudanu, pracownik Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW. Jego zainteresowania naukowe skupiają się na okresach kermańskim, meroickim i postmeroickim (3–1 tys. p.n.e.). Kieruje Early Makuria Research Project, powstałym w wyniku współpracy pomiędzy Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW a sudańską Służbą Starożytności. Jest członkiem sudańskich i międzynarodowych towarzystw naukowych. Przez wiele lat wykładał w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Autor licznych publikacji naukowych, w 2013 roku otrzymał stopień naukowy doktora habilitowanego za rozprawę Burial Traditions in Nubian Early Makuria.

Dr hab. Stefan Jakobielski

Stefan Jakobielski – epigrafik i archeolog, światowej sławy nubiolog, jeden z założycieli International Society of Nubian Studies, pracownik Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN. Od wczesnych lat 60-tych ub. wieku związany z projektami badawczymi na terenie starożytnej Nubii. U boku Kazimierza Michałowskiego uczestniczył w pracach wykopaliskowych w Faras (w Sudanie), uczestniczył w zdejmowaniu malowideł ze ścian katedry i nadzorował ich transport do Muzeum Narodowego w Chartumie. Pracował na stanowiskach w Egipcie i Syrii, przez kilkadziesiąt lat kierował misją CAŚ UW w Starej Dongoli w Sudanie (1966–2006). Jest autorem licznych publikacji, a także członkiem redakcji kilku czasopism naukowych. Opublikował między innymi inskrypcje ze ścian katedry w Faras –  List of Bishops from Pachoras, jest też głównym autorem i redaktorem tomu Pachoras (Faras). The wall paintings from the Cathedrals of Aetios, Paulos and Petros.