Historia

OD EDFU DO SAKKARA:
Kalendarium polskich badań archeologicznych i konserwatorskich w Egipcie w latach 1937–2007

 

1937

TELL EDFU
Rozpoczęcie pierwszych polskich wykopalisk w Egipcie, zorganizowanych dzięki staraniom Kazimierza Michałowskiego, w ramach współpracy Uniwersytetu Warszawskiego z Francuskim Instytutem Archeologii Orientalnej w Kairze (IFAO). Chociaż prace francuskich archeologów na terenie sąsiadującym z wielką świątynią Horusa trwały już od ćwierć wieku to wykopaliska były wielokrotnie przerywane i żaden z sektorów miasta nie został systematycznie przebadany. By uniknąć postępującej degradacji stanowiska Pierre Jouguet, ówczesny dyrektor IFAO, zaproponował stworzenie wspólnej francusko-polskiej ekspedycji, której zadaniem było przeprowadzenie systematycznych wykopalisk. Warto podkreślić, że badanie reliktów starożytnego miasta w Egipcie było rzadkością nie tylko w latach trzydziestych XX wieku, ale i przez kilka kolejnych dekad. Ekspedycja, którą w pierwszym sezonie kierował Bernard Bruy’re przebadała południowo-zachodnią część wzgórza odsłaniając rozległy sektor starożytnego miasta. Badania wykazały ciągłość osadniczą od czasów 5-6 dyn. po okres późnobizantyński. Rozciągająca się wokół Edfu żyzna, aluwialna równina czyniła z miasta ważny ośrodek gospodarczy i administracyjny. Przypuszcza się, że w I Okresie Przejściowym miasto otoczone temenosem rozciągało się na powierzchni ok. 10–14 ha. W pierwszym sezonie odkryto także m.in. mastabę dostojnika imieniem Kar (zwanego Pepi-nefer) — nomarchy Edfu w okresie panowania 6 dynastii. W nietkniętym szybie odkryto bogatą zastawę grobową znajdującą się obecnie w zbiorach Muzeum Egipskiego w Kairze.

1938

TELL EDFU
Misja kierowana przez Kazimierza Michałowskiego kontynuuje badania na terenie miasta. Odsłonięto sektor zabudowy mieszkalnej z okresu ptolemejskiego i rzymskiego (m.in. łaźnie, warsztaty rzemieślnicze oraz niewielkie sanktuarium). Kapitalną wartość badawczą ma wydobyty materiał epigraficzny: ostraka i papirusy w języku demotycznym, koptyjskim, aramejskim, greckim i po łacinie. Większość z nich to dokumenty administracyjne, kwity podatkowe i handlowe pozwalające odtworzyć system administracyjny w Egipcie w czasach grecko-rzymskich. Ponownie odkopano mastabę dostojnika Izi (ojca Pepi-nefera) — częściowo odsłoniętą sześć lat wcześniej przez fellachów kopiących sebakh. Izi piastował godność nomarchy za panowania kilku kolejnych władców: Dżedkare-Izeziego, Unisa i Teti, a być może także za Pepi I. Pamięć o nim przetrwała wieki a jego grób był miejscem kultu jeszcze w Średnim Państwie. Świadczyły o tym znalezione przez ekspedycję składane przed kaplicą grobową ofiary, stele wotywne i stoły ofiarne.

1939

TELL EDFU
Odkrycie nienaruszonych szybów grobowych dostojnika Izi i jego żony Sesh-Seshet. Stwierdzono, że postępujący rozwój miasta spowodował przesunięcie murów miejskich. W południowo-zachodnim sektorze miasta mury te poprowadzono tak by do ich konstrukcji wykorzystać ceglane mury mastab Starego Państwa. Wybuch II wojny światowej spowodował przerwanie prac polskich archeologów w Egipcie, które wznowiono dopiero po prawie dwóch dekadach.

1957

TELL ATRIB
Początek pierwszych polskich prac archeologicznych wznowionych po zakończeniu II wojny światowej. Profesor Kazimierz Michałowski świadom postępującej degradacji stanowisk archeologicznych w Delcie Nilu, co wykazała m.in. prospekcja przeprowadzona przez Tadeusza Andrzejewskiego, na miejsce prac wybrał tzw. kom A leżący wówczas na obrzeżach miasta Benha. Na wyborze stanowiska kryjącego relikty zabudowy miejskiej zaważyły także doświadczenia wyniesione z prac na komie w Tell Edfu. Pierwsza kampania przyniosła odsłonięcie wielkich założeń łaziebnych z okresu wczesnorzymskiego przebudowanych w czasach Trajana i Hadriana. Odkrycie zabudowy miejskiej z reliktami willi rzymskich i kolumnad portyków pozwalało odtworzyć urbanistyczny układ tego sektora antycznego miasta. Liczne inskrybowane kamienne obiekty pochodzące z okresu faraońskiego i ptolemejskiego użyte wtórnie w budowlach rzymskich (m.in. w wodociągach) świadczyły o minionej wielkości Athribis, dawnej stolicy 10 nomu Dolnego Egiptu.

1958

TELL ATRIB
Kontynuacja prac wykopaliskowych na komie A. Odkrycie murów temenosu otaczającego świątynny okręg z Okresu Późnego, fundamentów dwóch założeń świątynnych z czasów panowania 25 i 26 dynastii oraz depozytów fundacyjnych Taharki i Amazisa. Duża ilość późnoantycznych i arabskich pieców-wapienników odkrytych na stanowisku wyjaśnia przyczyny, dla których nie zachowały się bloki wapienne z okresu faraońskiego. Dwie pierwsze kampanie wykopaliskowe w Tell Atrib zorganizowało Muzeum Narodowe w Warszawie. Kolejne (do 1969 r.), kierowane przez Barbarę Ruszczyc, przeprowadzono w ramach programu naukowego Stacji Uniwersytetu Warszawskiego w Kairze.

DOLINA KRÓLÓW
Tadeusz Andrzejewski rozpoczyna dokumentację dekoracji grobowca Ramzesa III (KV 11) w Dolinie Królów. Publikacja Księgi Bram z sali sarkofagowej ukazuje się w Les Annales du Service des Antiquités de l’Egypte (ASAE 57). W 1961r. prace przerywa przedwczesna śmierć badacza.

OAZY SIWA, BAHARIJA I FAJUM
Badania nad strukturą morfologiczną mieszkańców oazy Siwa, Baharija i Fajum prowadzone przez wspólną Polsko-Egipską Misję Antropologiczną. Program naukowy ekspedycji opracowany przez Tadeusza Dzierżykray-Rogalskiego realizowany był wspólnie przez Polską Akademię Nauk i Egipskie Centrum Badań Naukowych.

SHELLAL — WADI HALFA
Kazimierz Michałowski wraz z ekipą polskich archeologów przeprowadza prospekcję terenu zagrożonego zalaniem wodami Nilu w związku z budową tamy asuańskiej. Szczegółowy raport przedłożony władzom Egipskiej Organizacji Starożytności staje się podstawą do opracowania harmonogramu prac ponad 40 misji zagranicznych ratujących zabytki Nubii w ramach akcji pod auspicjami UNESCO.

1959

KAIR (Heliopolis)
Otwarcie polskiego ośrodka archeologii śródziemnomorskiej w Kairze sprawującego nadzór merytoryczny i administracyjny nad badaniami naukowymi prowadzonymi przez misje terenowe Uniwersytetu Warszawskiego na Bliskim Wschodzie. Kierownikiem placówki noszącej oficjalną nazwę Polska Stacja Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego w Kairze zostaje Kazimierz Michałowski, który piastuje tę funkcję do śmierci w 1981 w.

1960

DABOD I TAFA
Polscy architekci uczestniczą w inwentaryzacji i demontażu świątyń meroickich w ramach akcji UNESCO ratowania zabytków nubijskich zagrożonych zalaniem wód jeziora Nassera. Marek Marciniak prowadzi badania archeologiczne pod fundamentami świątyni w Dabod.

ALEKSANDRIA (Kom el-Dikka)
Początek wykopalisk: odsłonięcie górnej (12–13 wiek) środkowej (9–10 wiek) i dolnej (8–9 wiek) nekropoli arabskiej. Znaleziska licznych stel nagrobnych z napisami kufickimi. Badania archeologiczne, arabistyczne i antropologiczne pozwoliły ustalić stan i rozwój populacji mieszkańców średniowiecznej Aleksandrii. Leszek Dąbrowski odkrywa w sondażach pierwsze ceglane elementy wielkiego założenia zidentyfikowanego później jako łaźnie publiczne.

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Hatszepsut)
Władze Egipskiej Organizacji Starożytności zwracają się do Kazimierza Michałowskiego o dokończenie prac restauracyjnych na trzecim – najwyższym tarasie świątyni. Powołanie Polsko-Egipskiej Misji, początek inwentaryzacji architektonicznej stanu zachowania ścian Górnego Dziedzińca i badań nad układem kolumnady. Opracowanie projektu odbudowy portyku ptolemejskiego przed głównym sanktuarium Amona-Re.

1962

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Hatszepsut)
Początek anastylozy ptolemejskiego portyku prowadzącego do głównego sanktuarium świątyni Hatszepsut. Prace czyszczące prowadzone na południe od zespołu Kaplic Kultu Królewskiego mające określić przebieg granicy świątyni królowej przynoszą odkrycie ok. 200 bloków pochodzących z pomieszczeń świątyni Hatszepsut. Większość odkopanych bloków pochodzi jednak z innej, dotąd nieznanej budowli wzniesionej przez Totmesa III. Odkrycie pierwszych trzonów kolumn sali hipostylowej świadczy o istnieniu dużego założenia architektonicznego funkcjonującego jeszcze w czasach panowania 19 dyn., na co wskazują m.in. odkryte wotywne posągi (Amenemone i Piay) i materiał epigraficzny (stele, ostraka, graffiti). Egipska Organizacja Starożytności przyznaje misji koncesję na przeprowadzenie systematycznych badań archeologicznych terenu rozciągającego się między świątynią Hatszepsut a zespołem Mentuhotepa II.

1963

ABU SIMBEL
Kazimierz Michałowski zostaje przewodniczącym Międzynarodowej Komisji Ekspertów powołanej przez rząd Arabskiej Republiki Egiptu do ratowania świątyń skalnych Ramzesa II i Nefertari. Opracowanie polskiego projekt projektu ratowania świątyń w Abu Simbel. Ze względów technicznych i finansowych do realizacji skierowano ostatecznie projekt włoski obejmujący pocięcie na bloki, przeniesienie i ponowne złożenie obu świątyń.

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Totmesa III)
Odkrycie kolejnych setek wapiennych bloków ściennych pokrytych wspaniale zachowaną polichromią. Na podstawie analizy ikonograficznej i epigraficznej prowadząca wykopaliska Jadwiga Lipińska identyfikuje odkrytą świątynię z budowlą Djeser-Akhet znaną dotąd wyłącznie z dokumentów pisanych. Tarasowe założenie powielające układ świątyni Hatszepsut wzniesiono w ostatniej dekadzie panowania Totmesa III. Odkrycie bezgłowego granitowego posągu Senenmuta w ruinach świątyni Totmesa wydaje się przeczyć tezie o jego zniknięciu z życia politycznego pod koniec panowania królowej Hatszepsut.

ALEKSANDRIA (Kom el-Dikka)
Odsłanianie ogromnego kompleksu łaźni publicznych (typu imperialnego) z zachowanymi basenami, systemem ogrzewania, piecami i rozległymi podziemnymi magazynami na opał. Wodę dostarczano z odkrytej na południe od łaźni potężnej cysterny. Cały kompleks funkcjonował od poł. 4 do poł. 7 w. n.e. Inwentaryzacja, badania architektoniczne, zabezpieczenia, konserwacja i wreszcie anastyloza niektórych elementów kompleksu, w tym sklepień, ścian i kolumnowych portyków będzie przedmiotem prac misji pod kierunkiem Wojciecha Kołątaja przez kolejne trzy dekady.

1964

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Totmesa III)
Odkrycie monumentalnego posągu fundatora świątyni — Totmesa III. Kompletnie zachowany, wykonany z szarego kwarcodiorytu posąg siedzącego na tronie władcy, znaleziony został podczas usuwania ziemi w zachodniej części świątyni. Obecnie eksponowany w salach Muzeum w Luksorze.

ALEKSANDRIA (Kom el-Dikka)
Odkrycie budowli teatralnej określanej początkowo jako amfiteatr. Marmurowe siedziska widowni w kształcie podkowy, granitowe kolumny i bogato zdobione kapitele świadczą o skali i klasie założenia. Dodatkowe sondaże w sąsiedztwie budowli, analiza kontekstu archeologicznego i stratygrafii pozwolą, po latach studiów, odtworzyć jej pierwotny wygląd, historię i przeznaczenie. Budowla pełniąca funkcję odeonu powstała w 4 wieku n.e. Dwa wieki później została gruntownie przebudowana i przykryta kopułą. Aż do czasów panowania cesarza Herakliusza odbywały się w niej zebrania publiczne. Budowla runęła pod koniec 8 wieku na wskutek trzęsienia ziemi.

1966

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Totmesa III)
Całkowite usunięcie skalnego gruzu i piasku z terenu świątyni i zakończenie prac wykopaliskowych. Nie zachowała się południowo-wschodnia część górnego tarasu zbudowana na sztucznie usypanej platformie. W starożytności bezpowrotnie zniszczone zostały kamienne elementy dolnych portyków i ramp. Uczytelnienie układu odkopanych pomieszczeń górnego tarasu: sali kolumnowej, sali na barkę, kaplic kultu królewskiego i umieszczonych poprzecznie w stosunku do osi świątyni pomieszczeń sanktuarium. Dokumentacja rysunkowa i fotograficzna ponad 5 tys. potrzaskanych dekorowanych bloków, które przewieziono do specjalnego magazynu zbudowanego na północnym stoku doliny Deir el-Bahari.

ALEKSANDRIA (Kom el-Dikka)
Wojciech Kołątaj rozpoczyna prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne w budowli teatralnej. Uzupełnianie brakujących siedzisk trzynastorzędowej widowni, konserwacja mozaik i wszystkich elementów kamiennego wystroju budowli. Ustawienie zwalonych kolumn na koronie widowni.

1968

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Hatszepsut)
Początek, zakrojonych na wielką skalę, prac reintegracyjnych Polsko-Egipskiej Misji Archeologiczno-Konserwatorskiej pod kierunkiem Zygmunta Wysockiego z Gdańskiego Oddziału Pracowni Konserwacji Zabytków (PKZ). Rozpoczęcie studiów architektonicznych i epigraficznych nad odtworzeniem układu kolumnady perystylowego i ściany zachodniej (tzw. ściany z niszami) Górnego Dziedzińca. Projekt rekonstrukcji filarów Górnego Portyku i posągów królowej Hatszepsut w formie Ozyrysa. Odkrycie oryginalnej półki skalnej wieńczącej ścianę osłonową ponad pomieszczeniami Górnego Tarasu. Decyzja Wysokiego Komitetu Departamentu Starożytności o jej pełnej rekonstrukcji w istotny sposób wpłynie na wygląd odtwarzanej fasady świątyni.

1969

TELL ATRIB (Kom Sidi Yussuf)
Rozpoczęcie polsko-egipskich wykopalisk na wzgórzu na obrzeżach współczesnego miasta Benha. Prace kierowane przez Barbarę Ruszczyc finansuje Stacja w Kairze i Komitet Koptyjski.

1970

ALEKSANDRIA (Kom el-Dikka)
Wojciech Kołataj kończy pierwszego etap prac rekonstrukcyjnych w budowli teatralnej, która zostaje udostępniona turystom. Odtworzona zostaje 13-rzędowa widownia. Intensywne prace zabezpieczające i budowlane w podziemiach łaźni.

1972

KAIR (Meczet Emira Qurqumasa)
Andrzej Misiorowski rozpoczyna prace w zespole grobowym Emira Qurqumasa położonym w północnej części tzw. Miasta Umarłych. Odgruzowywanie obiektu i dziedzińców zespołu. Opracowanie koncepcji zakładającej adaptację konserwatorską kompleksu. W szkole sufich (hanqa) i w pałacu emira (qasr) planowano urządzić pracownie dokumentacji zabytków Islamu w Kairze. Imponujący kompleks wzniesiony przez Qurqumasa w pierwszej dekadzie XVI w. był nie tylko budowlą grobową właściciela, ale jako część jego religijnej fundacji (tzw. waqf) mieścił szkołę koraniczną, budynek konwentu sufich, a także pomieszczenia rezydencyjne emira. Eksploracja archeologiczna grobów fundatora i jego rodziny w kryptach mauzoleum i badania antropologiczne pochówków.

ALEKSANDRIA (Kom el-Dikka)
Mieczysław Rodziewicz rozpoczyna badania dzielnicy mieszkalnej z 4–7 wieku n.e. Wykopaliska dają obraz wyglądu gęsto zabudowanej późnoantycznej Aleksandrii. Skromne domostwa i niewielkie warsztaty rzemieślnicze zajmują część rzymskiej ulicy R 4. Odkrycie szeregu willi z 1–2 wieku n.e. ze wspaniałymi mozaikami posadzkowymi świadczącymi luksusowym standardzie budowli.

QASR IBRIM
Wykopaliskami w Qasr Ibrim prowadzonymi przez wspólną Polsko-Brytyjsko-Amerykańską Ekspedycję kieruje Martin Plumley z Uniwesytetu w Cambridge a od 1978 r. Robert Anderson. Badaniami objęto relikty architektury sakralnej z Okresu Późnego, fortyfikacje miejskie a także budowle cywilne i sakralne z Okresu Bizantyjskiego.

1973

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Totmesa III)
Początek prac studialnych i dokumentacyjnych nad materiałem kamiennym zgromadzonym w magazynie po zakończeniu wykopalisk na terenie świątyni. Celem prac kierowanych przez Jadwigę Lipińską jest odtworzenie programu dekoracji ściennej w świątyni oraz wyselekcjonowanie grup bloków, które po złożeniu i konserwacji można będzie zestawić we fragmenty ścian pomieszczeń górnego tarasu (m.in. sali kolumnowej, sali na barkę i sanktuarium).

1975

KAIR (Meczet Emira Qurqumasa)
Misja pod kierunkiem Ireneusza Nieduziaka, a następnie Jerzego Kani z Kieleckiego Oddziału Pracowni Konserwacji Zabytków (PKZ) rozpoczyna studia architektoniczne i prace budowlano-konserwatorskie. Z ramienia Stacji Archeologii Śródziemnomorskiej w Kairze i Egipskiego Departamentu Starożytności nadzór merytoryczny nad pracami archeologicznymi (m. in. w sabilu) i sondażami sprawują Włodzimierz Godlewski i Medhat El-Minnabawi. Restauracja minaretu i wystroju marmurowego w liwanie-qibla madrasy, prace zabezpieczające w kuttabie. Początek prac budowlanych w rezydencji emira.

1977

DOLINA KRÓLÓW (Grobowiec Ramzesa III)
Marek Marciniak wznawia prace dokumentacyjne w KV 11. Sporządzenie dokumentacji fotograficznej i rysunkowej; dokumentacja tekstów Litanii Słonecznej w korytarzu.

1978

DEIR EL-BAHARI
Decyzja Komitetu Wykonawczego Departamentu Starożytności o rekonstrukcji stropów nad odbudowywanym Górnym Portykiem (tzw. Portyk Koronacyjny) tworzącym fasadę świątyni. Pierwsza faza rekonstrukcji północnego skrzydła ściany zachodniej Portyku Koronacyjnego realizowana w oparciu o badania epigraficzne Janusza Karkowskiego. Ekspedycja pod kierunkiem Jadwigi Lipińskiej wznawia prac badawcze i konserwatorskie nad materiałem kamiennym z wykopalisk ze świątyni Totmesa III.

1979

TELL ATRIB (Kom Sidi Yussuf)
Barbara Ruszczyc wznawia prace na komie Sidi Yussuf. Odkrycie reliktów fundamentów bazyliki wczesnochrześcijańskiej, fragmentów kolumn i pozłacanych kapiteli. Odkryte relikty budowli sakralnej są prawdopodobnie pozostałościami po legendarnym kościele dedykowanym Najświętszej Marii Pannie wzmiankowanym w arabskich średniowiecznych źródłach pisanych.

1981

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Hatshepsut)
Zygmunt Wysocki odkrywa dwie nieznane dotąd nisze w sali na barkę głównego sanktuarium Amona-Re. W trakcie ptolemejskiej przebudowy sanktuarium nisze wypełniono fragmentami oryginalnych bloków i zamurowano. Odkrycie zmienia obowiązujący dotąd plan sanktuarium i umożliwia dalszą rekonstrukcję dekoracji ściennej.

1982

DEIR EL-BAHARI
Odkrycie w trakcie prac inżynierskich w dolinie Asasifu piaskowcowego posągu Amenhotepa I w formie boga Ozyrysa. Posąg wraz innymi wizerunkami władcy 18 dynastii ustawiony był wzdłuż alei procesyjnej wiodącej ku świątyni Mentuhotepa II, którą Amenhotep I zaadaptował na potrzeby własnego kultu.

1985

TELL ATRIB
Karol Myśliwiec rozpoczyna, trwające 10 lat, Polsko-Egipskie prace ratunkowe w sąsiedztwie Kom Sidi Yussuf na obrzeżach miasta Benha. Teren objęty wykopaliskami przewidziano pod intensywną zabudowę miejską. Odkrycie kwartału zabudowy mieszkalnej i warsztatów rzemieślniczych z okresu ptolemejskiego, w tym m.in. warsztatu rzeźbiarza produkującego marmurowe posążki bogini Afrodyty. Znaleziony depozyt rzeźb pochodzi z czasów Ptolemeusza II Filadelfa. Ilość materiału archeologicznego (terakoty, ceramika, numizmaty) z niezakłóconą stratygrafią czyni z Tell Atrib jedno z najważniejszych stanowisk do poznania archeologii Delty okresu grecko-rzymskiego.

OAZA DAKHLA
Lech Krzyżaniak rozpoczyna badania rytów naskalnych w ramach projektu Dahleh Oasis Project kierowanego przez A. Millsa. Inwentaryzacja skupisk petroglifów i dokumentacja hieroglificznych rytów z I tys. p.n.e. Prace będą kontynuowane w kolejnych kampaniach.

1986

ALEKSANDRIA (Kom el-Dikka)
Na zachód kompleksu łaźni Zsolt Kiss odsłania pierwsze trzy sale wykładowe — tzw. audytoria z rzędami kamiennych ław ciągnących się wzdłuż ścian. Dopiero w ćwierć wieku później odkrycie kilkunastu podobnych pomieszczeń pozwoli na pełną interpretację tego zespołu.

DEIR EL-NAQLUN
Polska Misja Archeologiczna pod kierunkiem W. Godlewskiego rozpoczyna prace na terenie klasztoru założonego w końcu 5 wieku n.e. na obrzeżach oazy Fajum. Opracowanie mapy stanowiska i jego zasięgu obejmującego kościół archanioła Gabriela, kompleks monastyczny, zabudowania przyklasztorne, nekropole oraz 89 eremów wykutych na zboczach pobliskich wzgórz. Inwentaryzacja elementów architektonicznych, sondaże w kompleksie klasztornym (stanowisko A) i na nekropoli (stanowisko C). Znalezienie w eremie fragmentu XI księgi Historii Rzymu Liwiusza znanej dotąd wyłączenie ze streszczeń.

MARINA EL-ALAMEIN
Wiktor Andrzej Daszewski lokalizuje i sporządza wstępną dokumentację opisową ruin antycznego miasta odsłoniętych w trakcie prac budowlanych. Identyfikacja nekropoli w zachodnim sektorze stanowiska, kamiennych konstrukcji zabudowy mieszkalnej i budynków użyteczności publicznej w centrum, magazynów portowych i doków wzdłuż linii nadbrzeża, ruin cysterny i bazyliki we wschodniej części terenu. Raport określający priorytety badań wykopaliskowych i zabezpieczających staje się dla władz SCA podstawą do utworzenia w Marina el-Alamein strefy archeologicznej, powołania Polskiej Misji Archeologicznej oraz Polsko-Egipskiej Misji Konserwatorskiej. Inspektorat SCA obejmuje nadzór archeologiczny nad wszelkimi pracami inżynierskimi i budowlanymi prowadzonymi przez kontraktora.

MEIDUM
Polsko-Egipska Misja Konserwatorska pod kierunkiem Jana Borkowskiego prowadzi prace zabezpieczające i konserwatorskie fasady mastaby Nefermaat. Konserwacji poddano wapienne tynki mocując je do skonsolidowanej uprzednio ceglanej struktury fasady grobowca. Jest to pierwsza, prowadzona na tak znaczną skalę próba konserwacji cegły mułowej w Egipcie.

1987

WEST SAQQARA
Początek prac Polskiej Misji Archeologicznej w Sakkara prowadzonych pod kierunkiem Karola Myśliwca. Na podstawie wyników badań geofizycznych Tomasza Herbicha wytyczono pierwsze sondaże lokalizując szyby grobowców z okresu Starego Państwa a także nadproże fasady wejścia jednego z nich. Znaleziona w górnych warstwach mumia w malowanym kartonażu z okresu ptolemejskiego świadczyła o długotrwałym funkcjonowaniu nekropoli na zachód od kompleksu Dżosera, co w pełni potwierdziły późniejsze badania. Prace zawieszono ze względów pozamerytorycznych.

MARINA EL-ALAMEIN
Misja pod kierunkiem Wiktora Andrzeja Daszewskiego rozpoczyna badania archeologiczne na terenie zachodniej nekropoli miasta. Odkrycie pierwszych zrujnowanych grobowców naziemnych z pocz. 2 i 1 wieku p.n.e. o różnych formach architektonicznych: od niewielkiej schodkowej piramidy, sarkofagu, po 7 metrowej wysokości kolumnę lub filar. Inwentaryzacja i przygotowanie kamiennych konstrukcji grobowców do anastylozy.

EL-ASHMUNEIN
Wykopaliska, prace zabezpieczające i opracowywanie projektów rewaloryzacji bazyliki koptyjskiej w Hermopolis Magna prowadzone przez Polsko-Egipską Misję Archeologiczno-Konserwatorską pod kierunkiem Marka Barańskiego z Warszawskiego Oddziału Pracowni Konserwacji Zabytków (PKZ).

1988

ALEKSANDRIA (Kom el-Dikka)
Grzegorz Majcherek prowadzi wykopaliska w sektorach zabudowy mieszkalnej: na wschód od ulicy R4, gdzie odkrywa warstwy z okresu rzymskiego i ptolemejskiego oraz na zachód od tej antycznej ulicy, gdzie odsłania zabudowania pochodzące z 1–3 wieku. W wyniku prac w sąsiedztwie ulicy teatralnej i pod jej poziomem odsłonięta zostaje dzielnica mieszkalna z reliktami luksusowej zabudowy willowej z okresu późnoptolemejskiego i wczesnorzymskiego. O standardzie życia mieszkańców świadczą figuralne mozaiki posadzkowe, malowidła ścienne, fragmenty dekoracji architektonicznej i rzeźbiarskiej. Wojciech Kołataj rozpoczyna anastylozę kolumnad południowego portyku łaźni i portyku zachodniego wiodącego do budowli teatralnej.

MARINA EL-ALAMEIN
Powołanie Polsko-Egipskiej Misji Konserwatorskiej pod kierunkiem Włodzimierza Bentkowskiego z Zamojskiego Oddziału Pracowni Konserwacji Zabytków. Inwentaryzacja zabudowy mieszkalnej odsłoniętej podczas ratunkowych wykopalisk archeologów SCA. Misja kierowana przez Wiktora Andrzeja Daszewskiego odkrywa na nekropoli zachodniej serię monumentalnych założeń sepulkralnych z 1–2 wieku n.e. Część naziemną grobowca stanowiło kamienne mauzoleum skąd kamienne schody prowadziły głęboko w dół do wykutego w skale hypogeum. Wejścia z wewnętrznego perystylowego dziedzińca hypogeum prowadziły do komór grobowych. Znaleziska w Marina mają kapitalne znaczenie badawcze zarówno ze względu na różnorodność form architektury sepulkralnej, jak i możliwość analizy zwyczajów pogrzebowych okresu hellenistycznego i wczesnorzymskiego.

1989

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Hatshepsut)
Polska Misja Epigraficzna w świątyni królowej Hatszepsut pod kierunkiem Janusza Karkowskiego rozpoczyna prace studialne i dokumentacyjne nad przygotowaniem do publikacji Górnego Portyku i Zespołu Kultu Słońca.

MARINA EL-ALAMEIN
Polsko-Egipska Misja Konserwatorska pod kierunkiem Jarosława Dobrowolskiego rozpoczyna anastylozę odkopanych przez Polską Misję Archeologiczną kamiennych grobowców z okresu hellenistycznego na zachodniej nekropoli miasta. Kontynuacja badań archeologicznych na nekropoli i prac ratunkowych na terenie miasta. Odkrycie zmumifikowanych pochówków i portretu trumiennego (tzw. portret fajumski).

1992

DEIR EL-NAQLUN
Konserwacja datowanych na pierwszą połowę 11 wieku malowideł ściennych odkrytych w kościele p.w. Archanioła Gabriela pod warstwami nowożytnych tynków. Badania archeologiczne na terenie klasztoru przynoszą m.in. odkrycie wieży obronnej. Eksploracja położonego najbardziej na północ eremu (nr 44) i odkrycie szeregu dokumentów w języku koptyjskim i greckim oraz numizmatów pozwalających ustalić datę (druga połowa 5 wieku n.e.) zasiedlenia.
DEIR EL-BAHARI (Świątynia Hatshepsut)
Na podstawie umowy zawartej przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW z Francuskim Instytutem Archeologii Wschodniej (IFAO) początek realizacji projektu zmierzającego do pełnej publikacji kaplicy Hathor na środkowym tarasie świątyni. Pracami kierują Nathalie Beaux-Grimal (IFAO) i Janusz Karkowski (CAŚ).

KAIR (Meczet Emira Qurqumasa)
Jarosław Dobrowolski prowadzi prace zabezpieczające oryginalne stropy madrasy. Wymiana zerodowanych ciosów kamiennych, wzmocnienia stabilności przyziemi qasru naruszonej po trzęsieniu ziemi, jakie w październiku nawiedza Kair. Początek prac restauracyjnych w rab’a Badania archeologiczne na południowo-wschodnim dziedzińcu qasru.

1993

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Hatszepsut)
Wznowienie prac konserwatorskich i restauracyjnych w świątyni królowej Hatszepsut. Nowo sformowana Polsko-Egipska misja pod kierunkiem Franciszka Pawlickiego przystępuje do zabezpieczania elementów zagrożonych konstrukcyjnie (m.in. ściana kolumnady północnej, północna kaplica Amona), odbudowy z oryginalnych bloków ścian Górnego Dziedzińca i westybulu zespołu Kultu Słońca. Konserwacją objęto polichromię, tynki i antyczne zaprawy w całej świątyni (m.in. Portyk Puntu, Portyk Narodzin, dolna kaplica Anubisa, sanktuarium Amona-Re).

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Totmesa III)
Restauracja baz kolumn poligonalnych w sali kolumnowej i uczytelnienie planu pomieszczeń górnego tarasu. Konserwacja stojących in situ węgarów granitowego portalu i bloków ściennych składanych w magazynie z wielu oryginalnych elementów. Metoda opracowana przez polskich konserwatorów umożliwia użycie odtworzonych bloków do odbudowy ścian świątyni w terenie bądź na ekspozycji muzealnej.

1995

MARINA EL-ALAMEIN
Polsko-Egipska Misji Konserwatorska pod kierunkiem Stanisława Medekszy z Politechniki Wrocławskiej rozpoczyna opracowywanie projektów restauracji zabudowy mieszkalnej odkopanej przez archeologów egipskich w ramach badań ratunkowych. Zabezpieczanie odsłoniętych tynków.

1996

DOLINA KRÓLÓW (Grobowiec Ramzesa VI)
Adam Łukaszewicz rozpoczyna studia nad kilkuset greckimi i łacińskimi graffiti pozostawionymi na ścianach grobowca przez pielgrzymujących w okresie rzymskim do legendarnego grobu mitycznego herosa Memnona.

KAIR (Meczet Emira Qurqumasa)
Jerzy Kania prowadzi intensywne prace restauracyjne w całym kompleksie ze szczególnym uwzględnieniem zagrożonych strukturalnie konstrukcji, w tym drewnianych stropów w madrasie. Trwa odbudowa elementów zespołu uwzględniająca potrzeby ruchu turystycznego. W ramach projektu odtwarzane są konstrukcje młyna (tahuna), i rezydencji emira (qasr).

SAKKARA ZACHODNIA
Karol Myśliwiec we współpracy z archeologami egipskimi (Abu el-Youn Barakat, Nabil Swelim) rozpoczyna systematyczne badania archeologiczne na terenie koncesji położonej na zachód od kompleksu piramidy Dżosera. Lokalizacja dochodzących do 10 m głębokości szybów grobowych Starego Państwa i reliktów ceglanych konstrukcji naziemnych mastab. Eksploracja pochówków z okresu ptolemejskiego zalegających w tzw. Nekropoli Górnej.

1997

SAKKARA ZACHODNIA
Odkrycie mastaby wezyra Meref-nebefa z początku panowania 6 dynastii. Ściany wykutej w skale kaplicy grobowej pokryte polichromowanymi przedstawieniami scen ofiarnych i bankietowych, wizerunkami zmarłego i jego rodziny, w tym czterech żon wezyra. Celowe zniszczenia przedstawień synów (poza jednym) Merefnebefa są dowodem rodzinnych waśni i konfliktu interesów. Dokumentacja archeologiczna znaleziska i wstępne zabezpieczanie konserwatorskie tynków i polichromii.

DEIR EL-NAQLUN
Kontynuacja badań zabudowy monastycznej i konserwacji malowideł w kościele Archanioła Gabriela. Odkrycie archiwum Girga ben Bifam zawierającego pakiet 50 dokumentów w j. arabskim z 10–11 wiek n.e. Sporządzono je urzędzie notariusza w Lahun. Różnorodność i bogactwo źródeł pisanych (papier, pergamin, papirusy), czym Naqlun wyróżnia się spośród wielu innych stanowisk monastycznych, świadczy o poziomie edukacji mnichów żyjących według reguł św. Antoniego i ciągłości funkcjonowania klasztoru.

1998

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Hatszepsut)
Trwają intensywne prace konserwatorskie i restauracyjne na Górnym Tarasie. Odbudowa wszystkich ścian górnego dziedzińca. Konserwacja i czyszczenie polichromii w głównym sanktuarium Amona-Re. Rekonstrukcja dolnej rampy wraz z kamiennymi elementami balustrad.

TELL ATRIB
Hanna Szymańska wznawia po trzyletniej przerwie Polsko-Egipskie badania archeologiczne. Eksploracja zabudowy mieszkalnej z okresu ptolemejskiego. Liczne znaleziska terrakot, ceramiki i monet potwierdzają stratygrafię i charakter dzielnicy antycznego miasta rozpoznanego w trakcie wcześniejszych prac wykopaliskowych.

TELL EL-FARKHA (Ghazala)
Rozpoczęcie prac na położonym w Delcie stanowisku pre i wczesnodynastycznym. Misję działającą w ramach programu naukowego Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW kierują Krzysztof Ciałowicz (Uniwersytet Jagielloński) i Marek Chłodnicki (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu). Określenie zasięgu stanowiska i miąższości warstw kulturowych na podstawie badań archeologicznych i geofizycznych oraz odwiertów geologicznych. Warstwy kulturowe rozpoznano na trzech sąsiadujących wzniesieniach: osadę na komie zachodnim, zabudowania o charakterze pałacowo-świątynnym na komie centralnym oraz osadę i cmentarzysko na komie wschodnim. Na podstawie wstępnej stratygrafii konstrukcji z cegły mułowej wyodrębniono różne fazy osadnicze poczynając od kultury dolnoegipskiej (ok. 3600 p.n.e.) aż do początków panowania 4 dynastii.

1999

DENDERA
Podpisanie umowy między Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW a Francuskim Instytutem Archeologii Wschodniej (IFAO) i początek prac polsko-francuskiej misji w okręgu bogini Hathor w Dendera kierowanej przez A. Łukaszewicza. Odkrycie zabudowy z I Okresu Przejściowego (m.in. piekarnia) oraz reliktów kamiennej budowli o charakterze kultowym z okresu rzymskiego.

DEIR EL-BAHARI
Andrzej Niwiński rozpoczyna prace Polsko-Egipskiej Misji Archeologiczno-Geologicznej nad świątynią królowej Hatszepsut. Badania geologiczne stanu zachowania skał. Projekt zakłada oczyszczenia terenu z niebezpiecznych piargów i odłamów skalnych, inwentaryzację graffiti na skałach i archeologiczną prospekcję terenu.

2000

ALEKSANDRIA (Kom el-Dikka)
Otwarcie pawilonu z ekspozycją mozaik posadzkowych w oryginalnym kontekście archeologicznym willi wczesnorzymskiej przebudowanej w okresie bizantyńskim. Prace aranżacyjne na całym terenie wykopalisk z wytyczonymi ścieżkami dla turystów przekształcające teren Kom el-Dikka w rodzaj parku archeologicznego. Na wprost starożytnej budowli teatralnej powstaje współczesne audytorium przeznaczone dla widzów.

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Hatszepsut)
Po czterdziestu latach badań archeologicznych, epigraficznych i architektonicznych, prac konserwatorskich i rekonstrukcyjnych kierowanych w ostatnim okresie przez Zbigniewa E. Szafrańskiego zakończono odbudowę najważniejszych zespołów Trzeciego Tarasu w tym Górny Portyk świątyni (tzw. Portyk Koronacyjny), główny dziedziniec (tzw. Dziedziniec Świąteczny) oraz główne sanktuarium Amona-Re. W odbudowanej do pełnej wysokości ściany wmontowano kilka tysięcy oryginalnych bloków (lub fragmentów) odtwarzając tym samym pierwotną dekorację reliefową.

MAREA
Misja pod kierunkiem Hanny Szymańskej i Krzysztofa Babraja odkrywa trójnawową bazylikę z szerokim transepetem, kompleks łaźni z 6 wieku n.e. oraz kaplicę grobową z tego samego okresu. Marmurowe posadzki, fragmenty malowideł ściennych świadczą o luksusowym charakterze budowli publicznych. Portowe miasto, jakim była Marea w okresie hellenistycznym i rzymskim, stało się od 5 wieku n.e. miejscem postoju pątników udających się z pielgrzymką do pobliskiego klasztoru św. Menasa w Abu Mena.

SAKKARA ZACHODNIA
Odkrycie wykutej w skale komory z unikatowym depozytem kości dzikich zwierząt i złożonym na nich drewnianym harpunem. Do komory o rytualnym przeznaczeniu prowadził długi skalny korytarz. Wejście do niego znajdowało się w fasadzie tzw. „suchej fosy” otaczającej cały kompleks wokół piramidy Dżosera.

2001

MARINA EL-ALAMEIN
Wykopaliska w centrum antycznego miasta. Odsłonięcie głównego forum i otaczających je portyków. Trwa konserwacja elementów kamiennego wystroju (eksedry, kapitele, gzymsy) i systematyczna anastyloza reliktów zabudowy mieszkalnej i grobowej (m.in. portyk fasady mauzoleum T 6).

TELL EL-FARKHA (Ghazala)
Odkrycie depozytu wotywnego (m.in. figurki ludzi, pawianów, modele naczyń i głowic maczug) w kompleksie o charakterze administracyjno-kultowym datowanym na koniec dynastii O lub początek 1 dynastii wzniesionym na miejsce starszej nagadyjskiej rezydencji. Identyfikacja cmentarzyska na podstawie wyników badań geofizycznych i początek eksploracji grobów (dyn. 0 i pocz. 1 dyn.) na wschodnim komie stanowiska. Nad wykładanymi suszonymi cegłami komorami grobowymi wznosiły się potężne ceglane nadbudowy.

2002

DEIR EL-NAQLUN
Eksploracja grobów na średniowiecznym cmentarzysku A usytuowanym na ruinach kompleksu monastycznego przylegającego do kościoła Archanioła Michała. W jednym z nich odkryto kompletnie zachowany 144 stronicowy koptyjski manuskrypt — Ewangelię według św. Jana spisaną ok. 1100 r. Wykopaliska na nekropolach stanowiska przynoszą m.in. odkrycie wielu fatymidzkich szklanych naczyń i kilkaset dobrze zachowanych tkanin. Niektóre z nich zdobione są arabskimi i koptyjskimi napisami.

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Hatszepsut)
Prezydent Egiptu Hosni Mubarak oficjalnie otwiera odrestaurowane pomieszczenia Trzeciego Tarasu.

2003

ALEKSANDRIA (Kom el-Dikka)
Na zachód od kompleksu łaźni G. Majcherek odkrywa piętnaście kolejnych kamiennych sal wykładowych — audytoriów tworzących zespół „akademickiego kampusu” póżnoantycznej Aleksandrii. Wzdłuż trzech ścian każdej z sal ciągnęły się rzędy kamiennych ław dla słuchaczy a podwyższone miejsce w apeksie audytorium pełniło funkcję katedry dla wykładowcy. Pomieszczenia rozmieszczone wzdłuż portyku teatralnego zbudowano w końcu 5 lub początkach 6 wieku n.e.

PELUSIUM
Michał Gawlikowski prowadzi wykopaliska na terenie teatru rzymskiego odsłoniętego częściowo wcześniej przez archeologów egipskich w trakcie prac ratunkowych prowadzonych w związku z budową kanału El-Salam. Przebadano ceglane fundamenty założenia rozebranego i wykorzystanego do budowy murów w pobliskim obozie rzymskim.

SAKKARA ZACHODNIA
W sąsiedztwie grobowca Merefnebefa misja kierowana przez Karola Myśliwca odkrywa kolejne grobowce z okresu Starego Państwa. Znalezione stele grobowe — wrzucane do splądrowanych przez starożytnych rabusiów szybów — pozwalają zidentyfikować niektórych dostojników pochowanych na zachodniej nekropoli w Sakkara. Kobiety noszą tytuły kapłanek Hathor, co świadczy o popularności kultu tej bogini. W odkopanej kaplicy kultowej arcykapłana Ny-anch-Nefertuma zwanego Temi żyjącego w czasach panowania 6 dynastii zachowała się (częściowo nieukończona) dekoracja ścienna z przedstawieniami zmarłego i scenami ofiarnymi.

SHEIKH ABD EL-GURNA
Tomasz Górecki odkrywa pozostałości koptyjskiego eremu przed i we wnętrzu skalnego grobowca z okresu Średniego Państwa. Materiał archeologiczny (m.in. liczne amfory) i epigraficzny (ostraka) wskazuje na jego funkcjonowanie od poł. 6 do poł. 8 wieku n.e. W eremie zamieszkiwało dwóch pustelników: mistrz i jego uczeń. Głównym zajęciem eremitów było tkactwo (w pierwszym okresie) i produkcja wyrobów skórzanych (w tym oprawa manuskryptów). Ceglana wieża zbudowana na dziedzińcu przed dawnym grobowcem pełniła funkcję obronną i magazynowo-gospodarczą.

2004

TELL EL-FARKHA (Ghazala)
Odkrycie najstarszego w Egipcie zespołu browarów, których powstanie datuje się na 3500–3300 p.n.e. Ceglane konstrukcje, związane z dolnoegipską kulturą, miały ten sam owalny kształt wspierając znajdujące się pośrodku kadzie. Skala i ilość browarów świadczy, że piwo musiało w tym okresie być jednym z podstawowych składników egipskiej diety.

2005

SHEIKH ABD EL-GURNA
Odkrycie na śmietniku przed eremem manuskryptów koptyjskich zapisanych na papierze i pergaminie. Wśród dokumentów znalazł się m.in. apokryf opisujący męczeństwo św. Piotra (Martyrium Petri), panegiryk ku czci św. Pisenthiosa z 8 wieku n.e., wielostronicowy manuskrypt (tzw. Kanony Pseudo-Bazylego) zawierający opis reguł życia i funkcjonowania koptyjskiej wspólnoty w Tebaidzie oraz tzw. Księga Izajasza datowana na przełom 9 i 10 wieku n.e.

DEIR EL-BAHARI (Świątynia Hatszepsut)
Badania archeologiczne prowadzone przez Zbigniewa E. Szafrańskiego w kaplicach górnego tarasu przynoszą odkrycia grobów kutych pod świątynnymi posadzkami w III Okresie Przejściowym i Okresie Późnym. Pod posadzką kaplicy królowej Hatszepsut odkryto grób Padiamone — wezyra z okresu panowania 25 dyn. Znaleziska mają kapitalne znaczenie dla określenia roli, jaką w tym okresie pełnił kompleks świątynny w Deir el-Bahari.

PELUSIUM
Krzysztof Jakubiak odkrywa w sąsiedztwie teatru pozostałości zabudowy mieszkalnej późnoantycznego miasta. W ruinach willi odnaleziona mozaika figuralna uderzająca precyzją wykonania kamiennych i szklanych tester.

2006

TELL EL-FARKHA (Ghazala)
Sensacyjne odkrycie unikatowego depozytu figurek antropo- i zoomorficznych wykonanych z kości kła hipopotama. Depozyt znaleziono w kompleksie administracyjno-kultowym na zachodnim komie stanowiska. Jego funkcjonowanie datuje się na dynastię 0 lub pierwszą połowę 1 dynastii. Monumentalny charakter kompleksu i bogato wyposażone groby z tego okresu świadczą o zamożności mieszkańców czerpiących zyski z handlu między Deltą a Palestyną i Bliskim Wschodem. Na wschodnim komie znaleziono ukryte ok. 3150 r. dwa krzemienne noże, naszyjnik z paciorków oraz dwie figurki męskie wykonane ze złotej folii. Ich oczy inkrustowane były lapis-lazuli. Przypuszczalnie są to przedstawienia władcy i jego syna — najstarsze tego typu figurki znalezione w Egipcie.

SAKKARA ZACHODNIA
Odkrycia kolejnych szybów grobowych dostojników Starego Państwa splądrowanych przez rabusiów w I Okresie Przejściowym. Wieloletnie badania i eksploracja tzw. nekropoli górnej przyniosły odkrycie ponad 400 pochówków z okresu ptolemejskiego i wczesnorzymskiego. Jest to bezcenny materiał (pochówki szkieletowe, mumie, kartonaże, trumny drewniane i trzcinowe) do studiów nad zwyczajami grzebalnymi w tym okresie, jak również do badań antropologicznych ówczesnej populacji rejonu Memfis.

DEIR EL-NAQLUN
W wyniku eksploracji 6-wiecznego cmentarzyska C odkryto dwa dobrze zachowane kartonaże oraz liczne tkaniny koptyjskie. Erem z kościołem wchodzący w skład wschodniej grupy pustelni, datowany na początek 6-go wieku, jest najprawdopodobniej najstarszym tego typu obiektem zlokalizowanym na terenie Egiptu.

2007

SHEIKH ABD EL-GURNA
Odkrycie pochówków z Okresu Późnego w komorach wydrążonych pod posadzką korytarza grobowca Średniego Państwa zaadaptowanego w okresie bizantyńskim na erem. Odkrycie pozostałości kolejnego eremu w sąsiednim grobowcu z okresu Średniego Państwa na wzgórzu Sheikh Abd el-Gurna. W płytowaniu posadzki korytarza widoczny krzyż ułożony z czerwonej cegły.

TELL EL-RETABA
Początek prac na stanowisku usytuowanym u wylotu Wadi Tumilat. Wspólną Polsko-Słowacką Misją kieruje Sławomir Rzepka.

OAZA DAKHLA
Misja pod kierunkiem Michała Kobusiewicza z Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu kontynuuje trwające od ponad dwudziestu lat badania nad sztuką naskalną w ramach Dakhla Oasis Project. W wyniku kompleksowego rekonesansu przeprowadzonego w północnej części wadi zlokalizowano dalszych 20 stanowisk ze sztuką naskalną (m.in. przedstawienia żyrafy, antylopy oryks, byka). Zidentyfikowano także regularne konstrukcje kamienne – rodzaj skalnych schronisk.

TELL EL-FARKHA (Ghazala)
Odkrycie kolejnego zespołu figurek i miniaturowych naczyń na zachodnim komie. Eksploracja największego dotąd grobu na wschodnim komie stanowiska przyniosła odkrycie 50 naczyń glinianych i 30 kamiennych. Znaleziska potwierdzają znaczenie Tell el-Farkha jako ważnego ośrodka administracyjno-kultowego, który funkcjonował w początkach okresu historycznego. Ubożejąca osada, czego świadectwem są relikty domostw i skromne wyposażenie grobów była zamieszkała, co najmniej do końca 3 dynastii. Ostateczne opuszczenie stanowiska kontrolującego przez kilka stuleci szlaki handlowe prowadzące na Wschód następuje w początkach panowania 4 dynastii.

SAKKARA ZACHODNIA
Trwają intensywne prace konserwatorskie wewnątrz odkrytych wcześniej grobowców wezyra Merefnebefa i Nianchnefertuma. Eksploracja archeologiczna sektora między murem otaczającym kompleks Dżosera a grobowcem Nianchnefertuma.

(tekst: Franciszek Pawlicki, CAŚ UW)